Në shumë vende të botës, shëndeti mendor ende shihet si një temë e ndjeshme, e mbuluar nga heshtja dhe paragjykimi. Organizata Botërore e Shëndetësisë (WHO) ka theksuar se stigma është një nga pengesat kryesore që i ndalon njerëzit të marrin trajtim të duhur për çrregullimet mendore. Edhe pse në dekadat e fundit është bërë një përpjekje e madhe globale për të normalizuar bisedën mbi ankthin, depresionin apo terapinë, në Shqipëri kjo temë shpesh mbetet tabu.
Pavarësisht rritjes së klinikave private psikiatrike dhe profesionalizmit të specialistëve të shëndetit mendor, shumë shqiptarë ndihen të turpëruar ose të frikësuar të vizitojnë një psikiatër ose psikolog.
Një studim i publikuar në Frontiers in Public Health (shtator 2024) përfshin 60 studentë shqiptarë (nga Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia e Veriut). Rezultatet tregojnë një ndërgjegjësim të moderuar për shëndetin mendor, por stigma familjare dhe kulturore vazhdon të pengojë bisedimin e hapur dhe kërkimin e ndihmës. Vetëm 20% e studentëve ndjehen se nevojat e tyre mendore janë përmbushur, për shkak të mungesës së këshillimit të përballueshëm dhe konfidencial nga institucionet arsimore
Por, pse ndodh kjo? Pse është kaq e vështirë të flitet hapur për një problem që prek mendjen dhe shpirtin ashtu siç flasim për diabetin apo tensionin e lartë?
1. Trashëgimia kulturore: “Nuk kemi nevojë për psikiatër”
Në kulturën shqiptare, fuqia, durimi dhe përballja me çdo sfidë pa u ankuar konsiderohen virtyte. Shprehje si “mos u bëj i dobët”, “do kalojë vetë” ose “shiko të tjerët që vuajnë më shumë” janë pjesë e fjalorit të përditshëm.
Ky mentalitet, i trashëguar prej brezash e bën të vështirë pranimin se problemet e shëndetit mendor janë reale dhe kanë nevojë për trajtim. Në shumë familje, shkuarja te psikiatri ose psikologu shihet si një shenjë turpi, sikur personi është “i çmendur”. Në fakt, kjo ide e gabuar bën që shumë individë të vonojnë ndihmën deri në momentin kur simptomat përkeqësohen ndjeshëm.
2. Stigma dhe frika e gjykimit
Stigma mbetet pengesa më e madhe. Shumë shqiptarë mendojnë se nëse shkojnë te psikologu ose psikiatri, të tjerët do t’i shohin ndryshe: si njerëz të dobët, të rrezikshëm ose të paaftë.
Një i ri që lufton me ankthin mund të ketë frikë të flasë hapur se do të humbasë respektin e shoqërisë. Një grua që vuan nga depresioni pas lindjes mund të mos kërkojë ndihmë sepse ka frikë të etiketohet si “nënë e paaftë”. Një burrë me simptoma të çrregullimeve të humorit shpesh zgjedh të heshtë, sepse shoqëria pret prej tij forcë dhe kontroll.
Kjo frikë e gjykimit është aq e fortë, sa shumë persona preferojnë të vuajnë në heshtje sesa të përballen me komentet e të afërmve apo shoqërisë.
3. Mungesa e informimit dhe keqkuptimet
Një arsye tjetër pse shqiptarët hezitojnë të kërkojnë ndihmë është mungesa e informacionit të saktë. Shumë njerëz nuk dinë të dallojnë diferencën midis psikologut dhe psikiatrit. Disa mendojnë se psikiatri “vetëm të jep ilaçe” dhe se ato ilaçe “të bëjnë varës” ose “të marrin mendjen”.
Në realitet, psikiatri është mjek i specializuar që mund të diagnostikojë dhe trajtojë çrregullime mendore, ndërsa psikologu ofron këshillim dhe terapi për të ndihmuar personin të përballet me mendimet dhe emocionet e tij. Shumë trajtime moderne përfshijnë kombinimin e terapisë psikologjike me mbështetje medikamentoze, kur është e nevojshme.
Mosinformimi çon në paragjykime, të cilat e përforcojnë frikën dhe shmangien nga ndihma profesionale.
4.Të kuptojmë rolin e psikologut
Një nga keqkuptimet më të zakonshme është ideja se psikologu “vetëm dëgjon dhe nuk të ndihmon me asgjë konkrete”. Në të vërtetë, roli i psikologut është shumë më i gjerë dhe jetik.
Dëgjim i strukturuar dhe profesional: Ndryshe nga miqtë apo familjarët, psikologu përdor metoda shkencore për të ndihmuar individin të kuptojë veten dhe të gjejë zgjidhje për problemet që po përjeton.
Terapia si proces: Psikologu nuk të jep thjesht këshilla, por të udhëzon në një proces ku ti mëson të menaxhosh emocionet, të ndryshosh mendimet negative dhe të ndërtosh zakone të shëndetshme.
Parandalimi i përkeqësimit: Shumë njerëz mendojnë se duhet të shkojnë te psikologu vetëm në krizë, por psikologu është aty edhe për t’i paraprirë përkeqësimit, duke ndihmuar në fazat e hershme.
Mbështetje pa gjykim: Psikologu krijon një hapësirë të sigurt, ku mund të flasësh pa u frikësuar nga paragjykimet. Kjo është thelbësore në një kulturë ku shpesh njerëzit druhen të hapen edhe me më të afërmit.
5. Ndihma vetëm në krizë: pse pritet momenti i fundit?
Një tjetër tipar i veçantë në Shqipëri është se shumica e njerëzve kërkojnë ndihmë vetëm në momente krize – kur ankthi bëhet i padurueshëm, kur depresioni paralizon funksionimin e përditshëm ose kur një person ka mendime për vetëvrasje.
Ky mentalitet është i ngjashëm me idenë “të shkoj te doktori vetëm kur s’kam rrugëdalje tjetër”. Shëndeti mendor, si ai fizik, ka nevojë për parandalim dhe kujdes të hershëm. Terapia nuk është vetëm për ata që janë në gjendje të rëndë, por edhe për individë që duan të menaxhojnë më mirë stresin, marrëdhëniet ose vetëbesimin.
Në vend që të shihet si zgjidhje ekstreme, psikoterapia duhet të kuptohet si një mjet i vlefshëm për mirëqenien emocionale.
6. Ndikimi i gjuhës dhe etiketimeve
Në gjuhën e përditshme shqiptare, termat e lidhur me shëndetin mendor shpesh përdoren në mënyrë fyese. Fjalë si “i çmendur”, “psikopat” apo “depresiv” përdoren për të tallur ose për të ulur të tjerët. Ky përdorim e bën edhe më të vështirë për një person që ka nevojë për ndihmë të pranojë gjendjen e tij.
Ndryshe nga termat mjekësorë për sëmundjet fizike, problemet mendore shpesh nuk merren seriozisht dhe trajtohen si “teka” ose “dobësi karakteri”. Ky realitet kulturor i bën njerëzit të fshehin problemet dhe të mos kërkojnë kurrë mbështetje.
Gjeneratat E Reja: Një Dritë Shprese
Megjithatë, situata nuk është krejt e errët. Gjeneratat e reja janë më të hapura për të folur rreth shëndetit mendor. Falë rrjeteve sociale dhe informimit nga platformat ndërkombëtare, shumë të rinj shqiptarë flasin më lirshëm për ankthin, depresionin apo stresin.
Ka gjithashtu një rritje të faqeve dhe klinikave private psikiatrike që ofrojnë informacion dhe shërbime si psikolog online, duke bërë më të lehtë dhe më diskrete kontaktimin me një specialist. Ky ndryshim gradual kulturor është një sinjal pozitiv se stigma mund të zvogëlohet në të ardhmen.
Çfarë Duhet Bërë Për Të Thyer Heshtjen?
Për të thyer tabutë dhe për të inkurajuar shqiptarët të kërkojnë ndihmë psikiatrike apo psikologjike, duhen disa hapa të qartë:
Fillimi nga vetja: Të flasim hapur për gjendjen tonë emocionale me miqtë, familjen ose kolegët. Një bisedë e thjeshtë si “kam pasur shumë ankth këto ditë” mund të thyejë akullin dhe të krijojë normalitet.
Familjet si mbështetje, jo si gjykim: Në vend që të thonë “mos mendo për gjëra të tilla”, prindërit ose partnerët mund të pyesin: “Si mund të të ndihmoj?”. Ky ndryshim i vogël në komunikim bën diferencë të madhe.
Krijimi i hapësirave të sigurta: Kafenetë, qendrat rinore ose bibliotekat mund të organizojnë takime ku njerëzit ndajnë përvojat me shëndetin mendor. Kjo e zhvendos temën nga “tabu” në “pjesë e përditshmërisë”.
Fuqizimi i të rinjve: Studentët dhe nxënësit mund të angazhohen në klube ku flitet hapur për stresin dhe presionin e shkollës. Zëri i tyre është më i pranueshëm për bashkëmoshatarët.
Fushata ndërgjegjësimi: Shëndeti mendor duhet të promovohet njësoj si shëndeti fizik. Media, shkollat dhe institucionet duhet të flasin hapur për depresionin, ankthin dhe terapinë.
Të mos e përdorim më gjuhën fyese: Heqja dorë nga fjalë si “i çmendur” ose “psikopat” kur flasim për dikë. Gjuha që përdorim ose e normalizon shëndetin mendor, ose përforcon stigmat.
Normalizimi i terapisë: Duhet të kuptohet se të shkosh te psikologu nuk do të thotë të jesh i sëmurë rëndë, por të kujdesesh për veten.
Shembuj publik: Kur njerëz të njohur flasin hapur për përvojat e tyre me depresionin ose terapinë, ata u japin kurajë të tjerëve të bëjnë të njëjtën gjë.
Përdorimi i teknologjisë: Krijimi i aplikacioneve në shqip për vetëndihmë psikologjike, ku njerëzit mund të gjejnë ushtrime relaksimi, këshilla për menaxhimin e ankthit dhe kontakte me specialistë. Ky hap e bën ndihmën më diskrete dhe të arritshme.
Një Reflektim Personal Dhe Shoqëror
Nëse sot flasim për shëndetin mendor si një nevojë të vërtetë, jo si turp nesër mund të shpëtojmë më shumë jetë. Nëse pranojmë se çdo njeri mund të ketë një moment dobësie, atëherë do të jetojmë në një shoqëri më humane, ku kërkimi i ndihmës nuk shihet si dështim, por si guxim.
Shëndeti mendor nuk është dobësi është bazë e mirëqenies së gjithsecilit prej nesh. Heshtja dhe stigma vetëm sa e thellojnë dhimbjen. Hapja emocionale, biseda dhe kujdesi profesional janë rruga drejt një Shqipërie ku mendja dhe shpirti gjejnë po aq vëmendje sa trupi.
Nëse ndihesh i mbingarkuar nga mendimet, stresi apo ndjenja e pashpresës, mos prit momentin e fundit. Kërko ndihmë. Një bisedë me psikologun ose psikiatrin mund të jetë hapi i parë drejt një jete më të qetë.
Klinika Ego është këtu për të të mbështetur.
BURIME
Mental health awareness, stigma, and help-seeking attitudes among Albanian university students in the Western Balkans: a qualitative study – Frontiers